Rối nước ăn sâu vào máu thịt

Vượt qua quãng đường hơn 30 km từ nội thành Hà Nội, chúng tôi tìm về thăm nhà ông Nguyễn Văn Dậu – Trưởng phường rối nước Chàng Sơn. Dù năm nay đã gần 80 tuổi nhưng ông vẫn giữ được sự nhanh nhẹn, linh hoạt và khéo léo của một người giỏi nghề. Trong căn nhà nhỏ nhưng được sắp đặt gọn gàng, ngăn nắp, ông kể lại câu chuyện về cuộc đời mình và việc bén duyên với nghệ thuật rối nước.

Ông Dậu cho biết, đến ông là đời thứ 5 trong một gia đình có truyền thống nghệ thuật rối nước giật dây ở làng Chàng. Từ năm lên 10 tuổi, ông đã theo cha là Trưởng phường rối – cụ Nguyễn Văn Tân đi khắp tỉnh Hà Tây (cũ) biểu diễn. Ngày ấy, mỗi lần được đi phục vụ phường rối của cha, ông đều lẻn vào buồng quan sát các chú, các anh biểu diễn. Lâu dần, có kỹ năng, ông được đảm nhận những điệu múa giản đơn.

Ông Nguyễn Văn Dậu bên những con rối. Ảnh: P.T

“Cứ như vậy, hình ảnh sống động của những con rối đã thấm vào người tôi từ khi nào không hay. Sau đó, trong suốt 20 năm ròng rã đánh giặc từ Bắc chí Nam, không lúc nào tôi thôi nhớ về những tháng ngày tuổi thơ theo cha đi diễn rối nước. Ngày nhập ngũ, tôi tự hứa khi được trở về sẽ tiếp tục duy trì, phát triển nghệ thuật rối nước” – ông Dậu bộc bạch.

Năm 1985, sau khi về hưu, ông Dậu quyết tâm khôi phục phường rối nước Chàng Sơn. Sau lời đề nghị được chính quyền địa phương đồng ý, ông Dậu đã lặn lội lên tận Hà Giang để thu nhặt lại từng con rối, vì trước đó, cha ông đi xây dựng kinh tế mới ở Hà Giang đã đưa cả gánh rối đi cùng. Số con rối lấy lại được không nhiều, chỉ còn khoảng 40 con, đựng chưa đầy hai hòm gỗ, nhưng mừng nhất là vẫn lưu giữ được những con rối cổ. Để thành lập lại phường rối, ông Dậu đã dày công thuyết phục những người thân trong gia đình, bạn bè yêu nghệ thuật tham gia phường rối. Quá trình khôi phục ban đầu gặp nhiều khó khăn, các thành viên đã dốc tâm sức đục đẽo, tạo tác những con rối mới. Bản thân ông Dậu trong nhiều tháng rong ruổi khắp làng trên xóm dưới, gặp nhiều người để tìm hiểu, sưu tầm những tích trò rối nước bị mai một sau nhiều năm bị quên lãng.

Phường rối làng Chàng đã được phục dựng nhưng theo lời ông Dậu thì từ năm 1986 đến 2000, phường chỉ hoạt động cầm chừng. Nếu không có tình yêu mãnh liệt với con rối của các thành viên trong phường thì có lẽ phường đã bị “xóa sổ”. Trên cơ sở những hoạt động tích cực và những nét riêng đặc sắc mà năm 2001, Quỹ Ford đã tìm đến tài trợ 1.000 USD để phục dựng các trò của phường rối nước Chàng Sơn. Ông Dậu cùng các thành viên đã tạo tác, làm mới toàn bộ các con rối, khôi phục các tích trò truyền thống, trong đó có những trò nổi tiếng như: “Hai Bà Trưng kéo quân” với 30 quân rối, “Chăn vịt” với hơn 20 quân, “Cá vật đẻ” với 20 quân…

Còn nhiều trăn trở

Theo ông Dậu, để làm được một quân rối phải trải qua rất nhiều công đoạn, đòi hỏi sự cẩn thận, tỉ mỉ. Tất cả quá trình đều được làm hoàn toàn bằng tay, yêu cầu sự tập trung và khéo léo. Gỗ là nguyên liệu chính dùng để làm quân rối, vì vậy trong cách lựa chọn cũng phải đảm bảo đủ các tiêu chí như thân gỗ to, chắc, không mối mọt, nhẹ, dai và dẻo để giúp người điều khiển con rối dễ dàng biểu diễn, dễ nổi trên mặt nước, do đó gỗ mít, gỗ sung thường được ưu tiên. Thân gỗ sau khi lựa chọn sẽ được bổ ngang làm đôi hoặc làm tư rồi cắt theo chiều dài tùy thuộc vào kích thước của quân rối, tiếp đó ngâm trong nước 3 tháng. Thanh gỗ khi ngâm xong được mang phơi khô rồi đục cốt, đẽo với những đường nét cách điệu riêng đã được phác họa từ trước. Sau đó gọt giũa, lắp ráp tay chân, bảng điều khiển, đánh bóng bằng giấy ráp và trang trí với nhiều màu sơn khác nhau để làm tôn thêm đường nét tính cách cho từng nhân vật. Hình thù của con rối thường tươi tắn, ngộ nghĩnh, tính hài và tính tượng trưng cao. Mỗi con rối đều được xây dựng hình dáng, tính cách điển hình, giúp cho khán giả có thể dễ dàng phân biệt.

“Không chỉ đặc sắc trong khâu chế tác, kỹ thuật của rối nước Chàng Sơn cũng rất đặc biệt. Rối Chàng Sơn sử dụng dây để điều khiển chứ không dùng sào. Con rối nhờ thế có thể đi xa buồng trò đến gần khán giả, các động tác của con rối uyển chuyển, sinh động hơn. Ðây là lý do mà khán giả rất thích thú khi xem rối nước làng Chàng. Nổi bật như tích trò “Mời trầu”, con rối có thể đi từ thủy đình ra tận chỗ khán giả để mời trầu. Tuy nhiên, điều này đòi hỏi người điều khiển con rối phải là người tài năng, khéo léo và có duyên với nghề để mỗi cử động tay của người biểu diễn có thể tạo ra sự chuyển động phức tạp, chính xác và sống động cho con rối…” – ông Dậu chia sẻ.

Một thành viên phường rối, người đã đồng hành cùng phường rối nhiều năm qua, bà Chu Thị Nội cho biết: “Tấm lòng là yếu tố quan trọng nhất để theo đuổi nghệ thuật rối. Nhất là phường rối Chàng Sơn trung thành với múa dây đòi hỏi mỗi thành viên phải chăm chỉ tập luyện, học hỏi thì mới đạt yêu cầu”.

Những cống hiến cho nghệ thuật rối của ông Dậu và những thành viên của phường đã đạt nhiều thành quả. Phường rối đã đi biểu diễn ở nhiều nơi trên địa bàn huyện Thạch Thất, thành phố Hà Nội, tham gia Festival Huế, liên tục có lịch biểu diễn ở Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam… Tại Liên hoan nghệ thuật múa rối nước Hà Nội 2019, phường rối nước Chàng Sơn vinh dự giành giải Nhất cùng nhiều bằng khen tại các cuộc thi.

Hiện tại, trăn trở lớn nhất của ông Dậu là nguồn kinh phí để duy trì hoạt động của phường rối. Các đạo cụ biểu diễn đã xuống cấp rất nhiều. Việc tạo ra một bộ rối mới hoàn chỉnh cũng cần nguồn chi phí rất cao. Cùng đó, không ít những nghệ nhân đã phải bỏ nghề vì những khó khăn của cuộc sống. Còn lại số ít những nghệ nhân tâm huyết với nghề như ông Dậu, muốn gắn bó với rối nước của Chàng Sơn thì đã bước sang tuổi xế chiều.

Những năm tháng này, ông Dậu cùng các nghệ nhân luôn tích cực vận động con cháu tham gia phường rối của làng với hy vọng sẽ gìn giữ nghệ thuật tổ tiên để lại./.