Chuồn chuồn tre Thạch Xá có rất nhiều loại kích cỡ và rất bắt mắt. Ảnh: Đinh Luyện

Kỳ thực, với Thạch Xá tôi biết đến nhiều hơn với đặc sản chè lam. Thức quà quê nức tiếng một thuở ấy khiến cách đây 3 năm tôi mải miết, lặn lội kiếm tìm. Nghe kể, nghề làm chè lam Thạch Xá có từ thế kỷ XV. Chè lam do dân trong vùng tự thân nghĩ ra, dựa trên những nguyên liệu chay tịnh, mộc mạc của làng quê nhằm dâng cúng Phật và dâng tổ tiên trong các dịp lễ đặc biệt như Tết hay tuần rằm. Để có món chè lam dẻo thơm, người Thạch Xá rất cầu kỳ trong khâu chọn nguyên liệu, gồm gạo nếp cái hoa vàng loại ngon, gừng ta nhỏ nhưng rất thơm và cay, lạc và cuối cùng là mạch nha, mật mía. Điểm đáng mừng là, cho đến nay người dân Thạch Xá vẫn giữ được thứ đặc sản này. Thậm chí, để phù hợp với thực khách, họ không chỉ giữ gìn cách làm truyền thống mà còn sáng tạo, biến tấu vào chè lam thêm nhiều hương vị khác như vị gấc, sầu riêng, lá dứa… Năm 2004, làng nghề chè lam Thạch Xá đã được công nhận là Làng nghề truyền thống.

Đó là với chè lam, ngay mới đây, trong một dịp lang thang cùng đồng nghiệp đi tìm những nét đặc sắc còn tồn lưu nơi xứ Đoài, chúng tôi quyết định tìm lại Thạch Xá để thấy tuổi thơ qua những cánh chuồn chuồn.

Đến Thạch Xá, nhắc đến những người còn giữ nghề làm chuồn chuồn tre, trong vùng ai nấy đều chỉ đến nhà nghệ nhân Đỗ Văn Liên. Khi tôi đến, người đàn ông tuổi ngoài 50 đang bận rộn tỉa tót phần thô của những cánh chuồn chuồn. Những cặp cánh chuồn chuồn được tỉa tót cho bớt góc cạnh rồi chất trong những xô nhựa, ước chừng cả vài trăm cái. Nghe nói, với công đoạn này, nếu thợ mài không khéo, cánh chuồn chuồn sẽ không đều, thiếu thẩm mỹ và khiến chuồn chuồn mất thăng bằng.

Nhắc đến nghề làm chuồn chuồn tre, ông Đỗ Văn Liên kể, khoảng hơn 20 năm trước, có đoàn khách du lịch thăm chùa Tây Phương, trong số đó có một người mang theo chú chuồn chuồn tre ngộ nghĩnh. Vì lạ mắt thành ra hiếu kỳ nên người dân ngó nghiêng trầm trồ. Khi ấy, ông Liên cũng ngó nghiêng và tò mò. Thế rồi, phần vì tò mò muốn khám phá điều mới lạ mà chẳng ai bảo ai ông Liên cùng một vài gia đình trong thôn bắt tay làm chuồn chuồn tre. Mỗi sản phẩm làm ra, cái sau nối cái trước dần dần vỡ ra nguyên lý. Chuồn chuồn làm ra dần đẹp và tốt hơn. Ban đầu, trong làng chỉ có vài hộ làm phục vụ bán cho khách làm quà lưu niệm. Sau này, cung không đủ cầu, nhiều gia đình trong làng cũng bắt tay vào làm, lâu dần nghề làm chuồn chuồn tre trở thành nghề mang lại thu nhập cao.

2. Những chú chuồn chuồn tre ở Thạch Xá đặc biệt ở chỗ, dù không được gắn bất kỳ một thiết bị hay động cơ nào, nhưng chúng lại có khả năng đứng thăng bằng một cách ngoạn mục ở mọi vật liệu. Khi thấy tôi nghi ngờ có “ảo thuật” trong đó, hoặc chuồn chuồn kèm theo nguyên liệu đặc biệt thì mới có thể bám vững như vậy thì ông Đỗ Văn Liên khẳng định chắc nịch: “Mọi thứ đều 100% làm từ thiên nhiên, thân thiện môi trường và đặc biệt không có gì là ảo thuật ở đây cả…”.

Kỳ thực, nhìn bề ngoài, những tưởng chuồn chuồn tre chỉ là món đồ chơi nhỏ xinh đơn giản làm từ tre nứa, song có tìm hiểu mới biết, để làm ra được một sản phẩm này lại mất khá thời gian và nhiều công sức. Đặc biệt, nguyên liệu sử dụng phải là tre khô tự nhiên, không được sử dụng tre ngâm, bị mối mọt… Để làm ra một chú chuồn chuồn hoàn chỉnh phải trải qua nhiều công đoạn, đòi hỏi người thợ phải kiên nhẫn, tỉ mỉ và chính xác. Mỗi công đoạn, từ cào tinh tre, phơi khô, cắt chia từng bộ phận cánh, thân, mỏ, vót thân uốn mỏ cong, lắp ghép cánh vào thân và cuối cùng là sơn vẽ… đều có tầm quan trọng, chẳng thể thiếu.

Theo lời ông Liên, một trong những khâu đoạn khó nhất là chắp cánh chuồn chuồn vào thân. Ở khâu này, người thợ phải khéo léo làm sao để tạo lực đối xứng cân bằng, giúp chuồn chuồn có thể đứng thăng bằng trên mọi vật liệu. Ngoài ra, một khâu cũng quan trọng không kém đó là tạo hồn cho sản phẩm. Chẳng là, sau khi hoàn thành sản phẩm ở dạng thô, những người thợ mới chính thức tạo “phần hồn” cho chúng bằng việc quét sơn, vẽ họa tiết làm đẹp bằng hơn chục loại sơn màu khác nhau. Họa tiết được trang trí trên thân và cánh hoàn toàn đều do người thợ tự tay vẽ lên, lấy cảm hứng từ chính cuộc sống thôn quê. Họa tiết có đẹp, có bắt mắt thì người tiêu dùng mới chuộng mua, mới có thể thu hút sự hiếu kỳ của con trẻ.

Những người thợ tỉ mẩn với các khâu đoạn làm chuồn chuồn tre. Ảnh: Đinh Luyện

3. Trước đây, cả làng Thạch Xá gần như hộ nào cũng làm chuồn chuồn tre để kiếm thêm thu nhập, tuy nhiên vài năm trở lại đây, tốc độ đô thị hóa, người dân dần bỏ nghề thủ công truyền thống này chuyển sang các nghề kinh doanh khác mang lại lợi nhuận tốt hơn. Chưa kể, những tháng gần đây dịch Covid-19 ập đến, các điểm du lịch phải tạm ngừng đón khách để phòng dịch khiến đầu ra của chuồn chuồn tre gần như bị cắt hẳn.

Khó khăn dồn dập, chính vì thế hiện Thạch Xá chỉ còn chưa đến 5 hộ còn gắn bó với nghề làm chuồn chuồn tre. Theo các nghệ nhân ở đây, nghề này mang lại thu nhập không cao. Mỗi chú chuồn chuồn bình thường được bán ra, người nghệ nhân cũng chỉ lãi vài nghìn bạc ít ỏi. Trong khi việc làm thủ công lại tốn nhiều công sức, lấy công làm lãi, nếu không kiên trì, ắt hẳn khó có thể duy trì được. Ngay như cơ sở nghệ nhân Đỗ Văn Liên, có thời điểm gia đình ông có hơn 10 thợ, bận rộn luôn tay chân thì mới có thể đáp ứng hết nhu cầu của khách, thì nay cố gắng lắm ông cũng chỉ duy trì việc làm cho được 1 -2 thợ.

Ngoài những khó khăn ngoại cảnh, những nghệ nhân làm chuồn chuồn tre ở Thạch Xá cũng đang đối mặt với nỗi lo không có người kế thừa. Lớp người trẻ giờ cũng không mấy mặn mà với nghề này. Trong khi đó, giá trị văn hóa, tinh hoa của làng nghề có được gìn giữ, đời sống kinh tế – xã hội của làng nghề có phát triển được hay không phụ thuộc rất nhiều vào những người trẻ tâm huyết với nghề truyền thống của quê hương.

Tạm bỏ qua những nỗi niềm trăn trở, nhìn những chú chuồn chuồn tre rực rỡ sắc màu, tôi được biết hiện nay chuồn chuồn tre không chỉ là những món quà trong những lễ hội truyền thống hay những món quà lưu niệm mà chúng còn được xuất sang nhiều nước như: Pháp, Mỹ, Nhật… Nét văn hóa truyền thống của người Việt Nam được thể hiện trên chuồn chuồn tre đã được bạn bè quốc tế biết đến. Điều này thật đáng mừng và đáng quý. Hiện mong muốn lớn nhất của những người nơi làng nghề là dịch Covid-19 sớm qua, để những cánh chuồn chuồn tre lại có thể thỏa sức khoe sắc với khách thập phương ở các điểm du lịch. Để cánh chuồn chuồn tre lại tung bay, tiếp thêm sức sống cho làng, cho nghề và cho những nghệ nhân./.